PYZDRY- WIELKA HISTORIA MAŁEGO MIASTA
Dziś może trudno w to uwierzyć, ale to małe, senne miasteczko na wschodzie Wielkopolski, było niegdyś jednym z najważniejszych grodów w regionie. W XIV, XV i XVI stuleciu miasto przeżywało swój złoty wiek, a właściwie złote wieki. Częstymi gośćmi bywali tu królowie Polski i inne osobistości.
Pyzdry należą nie tylko do najmniejszych, ale i najstarszych miast w Polsce. Do dziś ostało się kilka zabytków świadczących o bogatej przeszłości Pyzdr. Niegdyś stał tu zamek, choć dziś niewiele śladów po nim pozostało. W obrębie murów miejskich i wokół nich zdarzyło się wiele wydarzeń, które przeszły do historii Polski. Najbardziej zagadkowa jest jednak etymologia nazwy miasta.
Tajemnicza nazwa miasta
Do dziś nie udało się ustalić pochodzenia nazwy „Pyzdry”. Legenda głosi, że strudzeni wędrowcy zapuścili się niegdyś w te rejony. Spragnieni przybysze odkryli, ku swej radości, kilka tryskających wodą źródełek w miejscu, gdzie dziś leży miasto. Wędrowcy, ocaleni od śmierci z pragnienia, mieli krzyknąć jeden do drugiego: „Pij zdrój!”. To wydarzenie miało dać początek miastu, a od owego okrzyku wzięła się jego nazwa. W najstarszych dokumentach zapisywano różnie nazwę miasta, jak choćby: Pyzdre, Pisdri, Pysdra, Pezdri, Pysdry. Próbowano wywodzić nazwę miasta od przezwiska Pizdura (niedojda) lub Pizder (biedak), ale te wyjaśnienia okazały się nieprzekonujące. Dużo zwolenników ma teza o pochodzeniu nazwy miasta od łacińskiego słowa „pistrinum”, co oznacza przykre położenia, ale też żarna i młyn. Niestety, do tej pory nie udało się dać jednoznacznej odpowiedzi na pytanie skąd się wzięła nazwa „Pyzdry”.
Początki miasta
Pyzdry wznoszą się malowniczo na skarpie nad Wartą. W tym miejscu znajdują się rozlewiska dwóch rzek: Warty i Prosny, stąd było to miejsce trudne do przejścia, ale jednocześnie świetnie nadające się do osiedlenia za względu na jego walory obronne. Częste wylewy rzek nie zagrażały osadzie położonej na wysokiej skarpie, a krzyżujące się tu drogi handlowe zapewniały przyszłemu miastu rozwój. Teren dzisiejszego miasta zamieszkiwany był już w epoce kamiennej, a późnej także w epoce brązu. W okresie wczesnopiastowskim znajdował się tu warowny gród, pełniąc funkcję ośrodka administracyjnego.
Trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy osada została przekształcona w miasto, ponieważ nie zachował się akt lokacji Pyzdr. Nastąpiło to pomiędzy latami 1253 a 1257. W 1253 r. Pyzdry na mocy układu zawartego pomiędzy książętami wielkopolskimi: Przemysłem I, a jego młodszym bratem Bolesławem Pobożnym, przypadły Bolesławowi, który otrzymał także między innymi: Gniezno, Kalisz, Środę, Bnin i Pobiedziska. W 1257 r. natomiast wzmiankowany jest wójt Andrzej z Pyzdr, zatem już wtedy musiała nastąpił lokacja osady. Pyzdry byłyby więc „rówieśnikiem” Poznania (lokacja w 1253 r.) i Krakowa (1257 r.). Podobnie jak obecna stolica Wielkopolski, Pyzdry także były miastem książęcym, a później królewskim, gdyż przebieg procesu lokacyjnego odbył się za zgodą i na polecenie księcia Bolesława Pobożnego. Wizerunek tego księcia widnieje dziś w herbie miasta, a także zdobi pomnik wzniesiony w 1957 r. z okazji 700-lecia lokacji Pyzdr.
Po śmierci Bolesława Pobożnego, Pyzdry przeszły w ręce jego bratanka Przemysła II. Książę ten, a w przyszłości król Polski, umieścił w Pyzdrach swą mennicę w 1293 r. Były w niej bite srebrne denary z napisem „Moneta Pisdri”. Książę Przemysł II nadał mieszczanom przywilej zwalniający ich z opłat celnych w obrębie księstwa, a także prawo wolnego handlu solą.
Pyzdry u szczytu potęgi
Już kilkadziesiąt lat po lokacji Pyzdry wyrosły na jeden z najważniejszych ośrodków miejskich w Wielkopolsce. Na przełomie XIII i XIV wieku rośnie też znaczenie polityczne miasta. W 1298 r. Pyzdry zawarły układ z Poznaniem i Gnieznem a rok później także z Kaliszem. Układ przewidywał wspólne zwalczanie rozbojów i karanie śmiercią rozbójników, którzy napadali na karawany kupieckie, utrudniając handel w regionie.
Przełom XIII i XIV stulecia był dość burzliwym okresem w dziejach Wielkopolski. Po tragicznej śmierci króla Przemysła II w 1296 r., o władzę nad kolebką państwa polskiego walczył król Czech, a później także Polski Wacław II oraz książęta: Władysław Łokietek i Henryk Głogowski. Rajcy miejscy Pyzdr wykazali się dużym sprytem politycznym, a może po prostu rozwagą, nie opowiadając się początkowo po żadnej ze stron, ale chętnie przyjmowali to, co ofiarowali kolejni pretendenci do panowania nad tymi ziemiami. Władysław Łokietek na przykład nadał miastu przywilej budowania kramów sukienniczych i prawo do mierzenia sukna jednostką miary – łokciem, zwanym miarą pyzdrską. Kiedy po śmierci Wacława II Wielkopolskę zajął Henryk Głogowski, mieszczanie pyzdrscy nie stawiali mu oporu, za co ten dał im prawo lokacji trzech wsi: Rataj, Pietrzykowa i Tulic. Ostatecznie przemyślni mieszczanie z Pyzdr poparli Łokietka, który nadał ww. wsie miastu. W 1314 r. Łokietek stał się panem całej Wielkopolski. W tym czasie w Poznaniu wybuchł bunt części mieszczan pod wodzą wójta Przemka przeciw księciu. Poznań popadł w niełaskę, a skorzystały z tego miasta wschodniej Wielkopolski, na czele z Pyzdrami i Kaliszem. W 1318 r. Pyzdry stały się areną jednego z najważniejszych wydarzeń politycznych tamtych lat. Otóż, 29 czerwca Łokietek zwołał do Pyzdr zjazd dostojników wielkopolskich. Podjęto na nim uchwałę o wysłaniu do papieża Jana XXII prośby o koronę dla księcia.
W 1331 r. miasto padło ofiarą Krzyżaków. Podczas wojny Polski z zakonem, Krzyżacy dowiedzieli się, że w Pyzdrach przebywa następca tronu, królewicz Kazimierz. Dzięki odwadze mieszczan Kazimierz ocalał, ale miasto spłonęło. W 1339 r. wdzięczny Kazimierz, już wówczas król, nadał miastu nowy przywilej lokacyjny, otoczył miasto murami i zbudował zamek. Pyzdry zostały też na nowo rozplanowane. W centrum wytyczono prostokątny rynek, od którego odchodziły ulice po kątem prostym. Do miasta prowadziły trzy bramy: Słupecka, Kaliska i Poznańska. Król Kazimierz Wielki i jego następca Ludwik Węgierski, nadali miastu szereg przywilejów handlowych. Kazimierz często bywał na zamku, odbywając tu spotkania dyplomatyczne i sprawując sądy.
Po śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r., panowie polscy podzieli się. Część popierała prawa do tronu jego córki Marii i jej męża Zygmunta Luksemburskiego, inni opowiedzieli się za kolejną córką Ludwika Jadwigą, która później zostanie żoną księcia litewskiego Jagiełły, a jeszcze inni wysunęli kandydaturę księcia mazowieckiego z rodu Piastów, Ziemowita IV. Pyzdry także stały się areną zmagań. Miasto zajęli zwolennicy Luksemburczyka, ale już na początku 1383 r. obległy je wojska Wincentego z Kępy, wojewody poznańskiego, który popierał Ziemowita. Miasto poddało się po czterech dniach, a w kronice Janka z Czarnkowa pojawiła się informacja o ostrzale miasta z broni palnej. Jej pierwszą ofiarą był miejscowy pleban Mikołaj z Biechowa. Był to pierwszy potwierdzony źródłowo przypadek użycia artylerii na ziemiach polskich.
Oblężenie nie wyrządziło szkód w mieście. Dalej cieszyło się ono statusem rezydencji królewskiej. Częstymi gośćmi bywali tu: król Władysław Jagiełło oraz jego syn Kazimierz Jagiellończyk. Kolejni królowie potwierdzali przywileje nadane miastu, a o randze Pyzdr niech świadczy fakt, że zamek pyzdrski stanowił zabezpieczenie posagów kolejnych żon królów Polski. Aż do połowy XVII wieku miasto bujnie się rozwijało.
Upadek miasta
W 1656 r. miasto padło ofiarą Szwedów. Pożar przez nich wzniecony zniszczył 3/4 Pyzdr. Miasto zostało wprawdzie szybko odbudowane, ale już na początku XVIII stulecia przetoczyły się przez nie kolejne katastrofy. Przez Pyzdry przechodziły wojska saskie, szwedzkie i polskie. W 1704 r. zawiązano w mieście konfederację w obronie króla Augusta II Mocnego pod wodzą Pawła Bronisza. W wyniku walk, które wtedy wybuchły, omal nie zniszczono całego miasta. Kolejne nieszczęścia dotknęły Pyzdry w 1768 r., kiedy to wojska rosyjskie ścigając konfederatów barskich, ponownie zniszczyły miasto. Pyzdry podniosły się jednak z ruin pod koniec XVIII wieku, dzięki energicznemu burmistrzowi Karolowi Ogrodowiczowi. Ogrodowicz uczestniczył w obradach Sejmu Czteroletniego (1788 – 1792), zakończonego uchwaleniem Konstytucji 3 Maja i był jednym z sygnatariuszy Aktu Zjednoczenia Miast z 1789 r. Niestety, wkrótce Pyzdry znalazły się pod zaborami.
Pyzdry pod zaborami
W 1793 r. do Pyzdr wkroczyły wojska pruskie i miasto stało się częścią nowej prowincji, zwanej Prusami Południowymi. Co jednak ciekawe, burmistrz Ogrodowicz pozostał na swoim stanowisku i to nawet wtedy, gdy jego syn Łukasz wziął udział w powstaniu kościuszkowskim. W listopadzie 1806 r. Pyzdry zostały wyzwolone, a rok późnej weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Zarówno krótki okres rządów pruskich, jak i czasy Księstwa Warszawskiego okazały się dość pomyślnym okresem dla miasteczka. W Pyzdrach powstał skład soli, a przez miasto przechodził główny trakt pocztowy z Poznania, przez Kalisz, do Krakowa. Dużym przedsięwzięciem było utworzenia fabryki saletry, potrzebnej do produkcji prochu. Fabryka w Pyzdrach obsługiwała arsenał w Warszawie.
Po upadku Napoleona i kongresie wiedeńskim w 1815 r., Prusacy zajęły Pyzdry, jednak ich rządy zakończyły się w 1818 r. Wskutek konwencji granicznej pomiędzy Prusami a Rosją, miasto stało się częścią Królestwa Polskiego, pozostającego pod władzą Rosji. Tym samym Pyzdry stały się najbardziej na zachód wysuniętym miastem carskiego imperium. Jako część Królestwa Polskiego, Pyzdry weszły w skład obwodu konińskiego województwa kaliskiego. W 1837 r., a więc już po upadku powstania listopadowego, województwa przekształcono w gubernie, a obwody w powiaty. Gubernię kaliską, do której należały Pyzdry, wcielono do guberni warszawskiej w 1844 r.
Rok 1863 r. spowodował, że o Pyzdrach stało się głośno. Wybuchło powstanie styczniowe, a Pyzdry, jako miasto pograniczne, było ważnym miejscem, które świetnie nadawało się do koncentracji oddziałów powstańczych, a także zjawiali się tam ochotnicy w zaboru pruskiego. 29 kwietnia 1863 r. oddział powstańczy liczący 1200 ludzi, a dowodzony przez generała Edmunda Taczanowskiego, mieszkańca Wielkiego Księstwa Poznańskiego, a także weterana Wiosny Ludów w Wielkopolsce i we Włoszech, rozbił oddział armii rosyjskiej, liczący ponad 2000 ludzi. Po upadku powstania styczniowego nastąpił nowy podział Królestwa Polskiego i Pyzdry na powrót weszły w skład guberni kaliskiej. W 1867 r. Pyzdry, podobnie jak 366 innych miast zabory rosyjskiego, zostały pozbawione praw miejskich.
Druga połowa XIX stulecia nie była pomyślnym okresem dla miasta. Status miejscowości nadgranicznej skazywał Pyzdry na ekonomiczną wegetację. O wybuchu I wojny światowej mieszkańcy Pyzdr dowiedzieli się bardzo szybko. Już pierwszego dnia wojny, 2 sierpnia 1914 r. do miasta wkroczyły wojska niemieckie. Niemcy przywrócili Pyzdrom prawa miejskie (co potwierdzono oficjalne w 1919), a także zbudowano elektrownię i łaźnię miejską.
Pyzdry w wolnej Polsce
W maju 1917 r. zaczęła działać w Pyzdrach Polska Organizacja Wojskowa, przygotowując się do podjęcia walki zbrojnej. 11 listopada 1918 r. przystąpiono do rozbrajana oddziałów niemieckich. Do POW w Pyzdrach zgłosiło się ok. 300 osób, które wcielono później do 29. Pułku Strzelców Kaniowskich oraz 1. i 2. Pułku im. Legionów.
Okres międzywojenny to dobry czas dla Pyzdr. W mieście przeprowadzono szereg inwestycji. Liczba mieszkańców miasta przekroczyła 5000 w 1939 r. (dziś miasto liczy sobie ok. 3000 mieszkańców). W mieście mieszkali obok siebie Żydzi, Polacy i Niemcy. Gmina żydowska liczyła ok. 500 osób. W lipcu 1940 r. Niemcy wywieźli pyzdrskich Żydów i wymordowali. Miasto zostało wyzwolone przez oddziały 69. Armii 1. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.
Zabytki w Pyzdrach
Dawniej w mieście istniało aż siedem kościołów oraz synagoga. Dziś pozostały zaledwie dwa, a po synagodze nie ma już śladu.
Kościół farny. Początki gotyckiego kościoła farnego p.w. Narodzenia NMP w Pyzdrach okrywa tajemnica. Najstarsza wzmianka o kościele parafialnym pochodzi z 1265 r. W 1331 r. po najeździe Krzyżaków, świątynia została ograbiona i poważnie uszkodzona. Wkrótce przystąpiono do budowy nowego kościoła, którego fundację przypisuje się królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Niektórzy historycy przesuwają jednak datę budowy kościoła dopiero na drugą połowę XV wieku. W tym czasie zapewne zbudowano wieżę kościelną. W 1519 r. biskup poznański Jan Lubrański podniósł farę do godności kolegiaty. Świątynia padła ofiarą licznych pożarów, ale zachowała swój gotycki charakter, choć wnętrza uległy barokizacji, a polichromię wykonano w XIX stuleciu. Kościół stoi na skraju skarpy, jest budowlą trójnawową, otacza go mur z XIX wieku.
Kościół pofranciszkański. Kościół pod osobliwym wezwaniem Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela także ma średniowieczną metrykę. Najstarsze wzmianki o istnieniu w Pyzdrach klasztoru franciszkanów pochodzą w 1277 r. Kościół wraz z zabudowaniami klasztornymi został zniszczony przez Krzyżaków w 1331 r. Odbudowano go ok. 1339 r. Kościół i klasztor były pierwotnie gotyckie, ale ich odbudowy i przebudowany po licznych pożarach, nadały kompleksowi formy barokowe. Klasztor został skasowany z nakazu władz carskich w 1864 r. Obecnie w budynkach poklasztornych znajduje się od 1985 r. Muzeum Ziemi Pyzdrskiej, założone w 1957 r. Oprócz bogatych eksponatów muzealnych, warto zobaczyć też polichromię wykonaną w 1733 r. przez Adama Swacha w krużgankach klasztoru.
Zamek. Zamek w Pyzdrach zachowany jest już jedynie w formie cząstkowej. Zbudował król Kazimierz Wielki w latach trzydziestych XIV wieku. Była to przez lata budowla o dużych walorach obronnych i ważna rezydencja królewska. Wielokrotnie bywali tu królowie polscy, a później rezydowali starostowie pyzdrscy. Jeden z nich, Adam Sędziwój Czarnkowski gruntownie przebudował warownię w XVII wieku. Po zniszczeniu przez Szwedów w 1656 r., zamek nie wrócił już do dawnej świetności. Pod koniec XVIII wieku Prusacy urządzili tu więzienie, a później dawne zabudowania zamkowe pełniły różne funkcje.
Mural. Jedną z najmłodszych, ale i najciekawszych atrakcji turystycznych w Pyzdrach jest mural, który powstał w 2016 roku i został namalowany na tylnej ścianie hali widowiskowo-sportowej. Jego autorem jest Radosław Barek, twórca słynnego muralu na Śródce w Poznaniu. Mural w Pyzdrach to jakby historia miasta w pigułce. Mamy tu więc postać królewicza Kazimierza, którego pyzdrscy mieszczanie wyprowadzili podziemnym tunelem, aby nie wpadł w ręce Krzyżaków. Na muralu przedstawiono także zamek, istniejące i nieistniejące kościoły miejskie, synagogę i dawny ratusz oraz charakterystyczne dla miasta domy podcieniowe z łamanym dachem. Nie zabrakło też sceny pierwszego użycia broni palnej na ziemiach polskich podczas oblężenia Pyzdr w 1383 r. Od kuli zginął wówczas Mikołaj z Biechowa. Jego duch unoszący się nad miastem także został uwieńczony na muralu. Wprawne oko dostrzeże też cztery kobiety lecące na miotłach. To pamiątka po obywatelkach Pyzdr spalonych na stosie w 1699 r., jako czarownice. Na muralu przedstawiono również powstańców styczniowych oraz generała Edmunda Taczanowskiego, zwycięzcę w bitwie pod Pyzdrami 29 kwietnia 1863 roku.
Warto jeszcze przespacerować się po rynku, gdzie stoją dwa drewniane domy podcieniowe. Jeden z nich pochodzi z 1768 r. Do 1985 r. mieściło się tu Muzeum Ziemi Pyzdrskiej, a obecnie organizowane są tam wystawy czasowe. W Pyzdrach zachował się także wiatrak typu holender (rodzaj wiatraka posiadający nieruchomy korpus z obrotową czapą dachową ze śmigłem) z 1903 r. Niestety, wiatrak nie posiada już śmigła.
Wiele jest w naszym kraju takich miasteczek, które mogą pochwalić się długą i ciekawą historią, Pyzdry zaś to prawdziwa perła Wielkopolski. Szkoda, że nie zachowało się więcej pamiątek dokumentujących bogatą przeszłość tego miasteczka.
Bibliografia:
A. Dubowski, Zabytkowe kościoły Wielkopolski, Poznań 1956.
R. M. Czerniak, Pyzdry, w: 200 lat powiatu wrzesińskiego. Historia i współczesność, opracowanie zbiorowe pod redakcją Mariana Torzewskiego, Września 2018.
J. Łojko, Civitas Pyzdry. Dzieje miasta do roku 1793, Pyzdry 2007.
Zdjęcia:
1. Kościół p.w. Narodzenia NMP w Pyzdrach, źródło: https://fotopolska.eu/1204035,foto.html
2. Kościół p.w. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela w Pyzdrach, źródło: https://fotopolska.eu/1358402,foto.html
3. Pomnik z okazji 700-lecia Pyzdr z figurą księcia Bolesława Pobożnego, źródło: https://fotopolska.eu/861479,foto.html
4. Mural w Pyzdrach, źródło: Ilona Majewska [CC BY 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/3.0)]
5. Widok na Pyzdry od strony Warty, źródło: https://fotopolska.eu/506823,foto.html
Przeczytaj poprzedni wpis
BRACIA CZESCY W WIELKOPOLSCE, CZĘŚĆ 2
