WRZEŚNIA I JEJ ZABYTKI
Września znana jest w Polsce przede wszystkim ze strajku dzieci wrzesińskich na początku XX w. Miłośnicy sprzętu nagłaśniającego skojarzą zapewne to miasto z marką Tonsilu, fabryki produkującej głośniki, a studenci politologii z prawyborami, które odbyły się tu w latach: 1993, 1995, 2004 i 2009.
Września była niegdyś niezbyt dużym miastem prywatnym, a obecnie jest stolicą powiatu i dziesiątym co do wielkości miastem województwa wielkopolskiego. Okres pomyślności Wrześni zaczął się pod koniec XIX wieku i, z przerwami na okres okupacji, trwa do dziś, a przez ostatnie lata miasto rozwija się niezwykle dynamicznie. Spora w tym zasługa jej korzystnego położenia, przy trasie autostrady A2 Poznań-Warszawa. Blisko stąd do Gniezna, a stamtąd na Kujawy i nad morze. Września może jednak pochwalić się również starą metryką i cennymi zabytkami.
Prywatne miasto Września
Pierwsza wzmianka o Wrześni pochodzi z 1256 r. Jako miasto (civitas) Września pojawia się po raz pierwszy w 1357 r. w liście biskupa krakowskiego Bodzanty. Już wtedy więc musiała posiadać prawa miejskie, choć nie wiadomo dokładnie, kiedy je otrzymała. Przywilej lokacyjny najprawdopodobniej zaginął podczas „potopu” szwedzkiego. Warto tu dodać, że Bodzanta, biskup krakowski w latach 1348 – 1366, wywodził się w wielkopolskiego rodu Porajów-Różyców, ówczesnych właścicieli Wrześni. W źródłach nazwa „Września” pojawia się w różnych formach, m.in.: Vresc, Wressna, Wresna, Wreszna, Wresnija, Wrzesznya, itd.
herb Wrześni, źródło: Poznaniak [Public domain]
Pierwszymi właścicielami miasta byli Poraje-Różyce, pieczętujący się herbem Poraj (srebrna, pięciolistna róża na czerwonym tle), który widnieje dziś w herbie Wrześni. Według tradycji rodowej, Poraje wywodzili się z czeskiego rodu Sławnikowiców, którzy schronili się z Polsce wraz ze swoim krewnym, późniejszym świętym Wojciechem, uciekając przed pogromem w rodzinnych Czechach. Poraje-Różyce byli właścicielami Wrześni do połowy XV wieku, później miasto stanowiło własność Wrzesińskich herbu Doliwa, następnie Szaszorów-Bardzkich, później Działyńskich herbu Ogończyk, wreszcie Niegolewskich herbu Grzymała, po nich dostała się Gniazdowskim herbu Niemira, a wreszcie Ponińskich herbu Łodzia.
Wobec braku dokumentu lokacyjnego, rada miejska Wrześni wystąpiła do ówczesnego właściciela miasta Zygmunta Działyńskiego, wojewody brzesko-kujawskiego, z prośbą o wydanie nowego przywileju lokacyjnego. Działyński przychylił się do tej prośby i w 1671 r. podpisał dokument, będący potwierdzeniem przywileju lokacyjnego. Dzięki korzystnemu położeniu, Września już od swych początków wyrosła na ważny ośrodek handlowy. W 1458 r., miasto zostało zobowiązane do wystawienia 15 pieszych żołnierzy na wyprawę malborską podczas wojny trzynastoletniej w Krzyżakami. Co jednak ciekawe, Września była miastem otwartym, to znaczy nigdy nie posiadała murów miejskich. Kres świetności Wrześni przyniósł „potop” szwedzki. Miasto zostało złupione i spalone.
Do połowy XVII wieku miasto było zamieszkane w większości przez ludność polską. Od drugiej połowy tego stulecia, rozpoczął się napływ ludności niemieckiej, przeważnie wyznania ewangelickiego. W 1750 r. utworzyli oni własną parafię, a ówczesny właściciel miasta Adam Poniński, podarował im w 1778 roku przypałacową oranżerię na miejsce modlitwy wraz z terenem na założenie cmentarza oraz dom na mieszkanie dla pastora i szkołę. W latach 1817-1822 dawną oranżerię przebudowano na kościół w stylu klasycystycznym. Na jego miejscu, w latach 1894 – 1895, wybudowano nową, neogotycką świątynię (obecnie katolicki kościół pw. Świętego Ducha).
We Wrześni osiedliła się też spora grupa ludności żydowskiej. Według tradycji, pierwsi Żydzi napłynęli do miasta jeszcze w XIV wieku. W 1674 r. we Wrześni mieszkało 76 Żydów, dzięki czemu gród nad Wrześnicą znalazł się na piątym miejscu pod względem liczby ludności żydowskiej w ówczesnym województwie kaliskim, do którego Września należała. Pod koniec XVIII w. doliczono się 657 osób narodowości żydowskiej, zamieszkującej miasto. Już w średniowieczu, wrzesińscy Żydzi zbudowali dla siebie synagogę, którą w 1710 r. zastąpiono nową, drewnianą. Ta spłonęła w 1873 r. Na jej miejscu wystawiono murowaną bożnicę, zbudowaną w stylu neoromańskim. Synagoga przetrwała do 1940 r., kiedy to zniszczyli ją Niemcy. O dawnej synagodze wrzesińskiej przypomina dziś tablica pamiątkowa.
Stolica powiatu
W 1793 r. w wyniku II rozbioru Polski, Września znalazła się w granicach zaboru pruskiego. W latach 1807 – 1815 wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. ponowie dostała się pod panowanie pruskie, jako część Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1818 r. utworzono powiat wrzesiński. W 1833 r. wydano dekret o wyłączeniu miast spod wpływów szlachty. Września przestała być miastem prywatnym w 1841 r.
Podczas Wiosny Ludów w 1848 r., pod miastem utworzono obóz wojskowy polskiej siły zbrojnej. 2 maja powstańcy pod dowództwem Ludwika Mierosławskiego, stoczyli zwycięską bitwę z wojskami pruskimi pod Sokołowem, niedaleko Wrześni. Kiedy wybuchło powstanie styczniowe, lokalny komitet organizował pomoc dla rodaków walczących z Rosjanami. Z terenu Wrześni, do powstania przedarło się 149 osób. Polscy mieszkańcy Wrześni aktywnie walczyli z germanizacją. Działały tu m.in.: Towarzystwo Czytelni Ludowych, Koło Śpiewacze „Lutnia”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Bractwo Strzeleckie i Towarzystwo Przemysłowe. W 1859 r. powstał Polski Bank Pożyczkowy.
Głośnym echem w całej Europie odbił się strajk uczniów szkoły katolickiej, który był reakcją na zarządzenie władz pruskich, nakazujące wprowadzenie nauki religii w języku niemieckim. W maju 1901 r. dzieci, przy wsparciu rodziców, odmówiły posługiwania się językiem niemieckim na lekcjach religii. Strajk trwał do 1904 r., ale dzieci nie zaprzestały walki o mowę ojczystą. W 1906 – 1907 uczniowie z Wrześni przyłączyły się do strajku powszechnego. W obronie dzieci stanęli: Maria Konopnicka i Henryk Sienkiewicz, a pruscy dyplomaci musieli tłumaczyć się z postępowania swoim władz na salonach Europy.
W drugiej połowie XIX w. zbudowano we Wrześni cukrownię, elektrownię i rzeźnię. W latach 1911 – 1912 powstały wodociągi i wieża ciśnień, a także założono kanalizację. W 1875 r. zbudowano linię kolejową z Gniezna do Wrocławia przez Wrześnię, a w 1887 r. linię kolejową do Poznania, przedłużoną rok później do nadgranicznego Strzałkowa. W 1898 r. powstała także linia kolejki wąskotorowej z Wrześni do Borzykowa, którą później przedłużono do Pyzdr.
Kiedy 27 grudnia 1918 r. wybuchło w Poznaniu powstanie wielkopolskie, już następnego dnia polscy mieszkańcy Wrześni wyzwolili swoje miasto. Sformułowany następnie batalion powstańczy pod dowództwem Władysława Wiewiórowskiego, który wziął udział w walkach o Zdziechowę i Szubin. Spolonizowano równocześnie administrację miejską i szkolnictwo. W 1920 r. zawiązała się w mieście ochotnicza Legia Wrzesińska pod dowództwem Stanisława hr. Mycielskiego, licząca ok. 800 żołnierzy, która wzięła udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
Okres międzywojenny to dynamiczny rozwój gospodarczy i kulturalny Wrześni. Ukazywały się w mieście dwa tytułu prasowe: „Orędownik Wrzesiński” i „Wici Wrzesińskie”. Rozwój miasta przerwał wybuch II wojny światowej. Na terenie powiatu utworzono trzy obozy pracy dla Żydów, z których większość została zamordowana. We Wrześni utworzono obóz dla francuskich jeńców wojennych. Miasto zostało wyzwolone 22 stycznia 1945 r. Po wojnie, we Wrześni powstał szereg zakładów przemysłowych i szkół. W 1975 r. przeprowadzono reformę administracyjną, w wyniku której zlikwidowano powiaty. W 1999 r. Września ponownie stała się stolicą powiatu, po kolejnej reformie administracyjnej.
Zabytki Wrześni
Najstarszym kościołem we Wrześni jest kościół farny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława. Parafia farna była wzmiankowana już w XIV wieku. Obecny kościół wzniesiono w XV stuleciu. Świątynia została zniszczona przez Szwedów podczas „potopu”. Odbudowano ją kilkanaście lat później, a następnie przebudowano w 1792 r. Kościół został poddany gruntownej renowacji w latach 1881 – 1887 wg projektu znakomitego architekta Zygmunta Gorgolewskiego, autora kilku wielkopolskich pałaców i okazałej Opery Lwowskiej. Jako ciekawostkę podam, że proboszczem wrzesińskiej fary w latach 1873 – 1892 był ks. Florian Stablewski, późniejszy arcybiskup gnieźnieński i poznański.
Kolejnym ciekawym zabytkiem sakralnym we Wrześni jest niewielki, drewniany kościół Świętego Krzyża na Lipówce, wzniesiony w XVII wieku. Jego budowa wiąże się ze źródełkiem przepływającym obok, uznawanym na cudowne. Kościół zdobi polichromia z XIX wieku. Ostatnim z zabytkowych kościołów wrzesińskich, jest dawny kościół ewangelicki, obecnie katolicka świątynia pw. Świętego Ducha, zbudowana w stylu neogotyckim w latach 1894 – 1895, o której wspomniałem już powyżej.
Ciekawym budynkiem jest neogotycki ratusz zbudowany w latach 1909 – 1910 na miejscu dawnej poczty konnej, która spłonęła w 1905 r. Budynek przeszedł gruntowny remont z 1992 r. Przy ulicy Jana Pawła II stoi okazały, trzykondygnacyjny gmach Sądu Rejonowego, zbudowany w 1906 r. w stylu renesansu północnego. W dawnej szkole katolickiej, w której odbył się słynny strajk Dzieci Wrzesińskich, a która mieściła się w kamienicy zbudowanej pod koniec XVIII wieku, otwarto w 1966 r. Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich. Zrekonstruowano w nim salę lekcyjną z początku XX wieku, salonik mieszczański z przełomu
XIX i XX stulecia oraz prezentuje się pamiątki z dziejów Wrześni, pochodzące głownie z XIX i pierwszej połowy XX wieku.
Jednym z najcenniejszych zabytków Wrześni jest pałac na Opieszynie. W tym miejscu już od średniowiecza znajdowała się siedziba kolejnych właścicieli miasta. Pałac w obecnym kształcie powstał w 1870 r. dla Edwarda hr. Ponińskiego. Do 1939 r. na parterze pałacu znajdował się hol, jadalnia, gabinet pana domu, salon, pokój bilardowy, salonik pani z werandą. Pałacowa biblioteka liczyła sobie ok. 4500 tomów, z czego wiele „białych kruków”, a także zgromadzono w pałacu sporą kolekcję rzeźb, obrazów, wyrobów szklanych i porcelany. Księgozbiór spłonął podczas pożaru pałacu w 1945 r., a dzieła sztuki wywieźli Niemcy. W latach 1945 – 1994 budynek użytkował Zespół Szkół Rolniczych, a obecnie mieści się tam restauracja.
Warto odwiedzić Wrześnię, bo miasto jest naprawdę ciekawe. Polecam przy okazji zobaczyć wczesnośredniowieczne grodzisko w Grzybowie, znajdujące się w niedaleko miasta oraz okazały pałac w Czerniejewie, stojący przy drodze do Gniezna, które leży zaledwie ok. 30 km od Wrześni.
Źródło:
Od Kruszwicy do Poznania. Rzecz o szlaku Piastowskim. Historia-zabytki-okolice-legendy, praca zbiorowa pod redakcją Janiny Sikorskiej, Bydgoszcz 2005.
200 lat powiatu wrzesińskiego. Historia i współczesność, opracowanie zbiorowe pod redakcją Mariana Torzewskiego, Września 2018.
Zdjęcia:
1. Poraj - herb Wrześni, źródło: Poznaniak [Public domain],
2. Wrzesiński Ratusz, źródło: https://fotopolska.eu/1137914,foto.htm,
3. Kościół farny we Wrześni, źródło: https://fotopolska.eu/331317,foto.htm,
4. Pałac na Opieszynie, źródło: Donfelippe [Public domain,
5. Pomnik Dzieci Wrzesińskich, źródło: https://fotopolska.eu/1122109,foto.htm,
6. Rynek ze Wrześni, źródło: https://fotopolska.eu/1314055,foto.htm,
Przeczytaj poprzedni wpis
WIELKOPOLSKA? A CO TO TAKIEGO?
