ROLA KALISZA W ŚREDNIOWIECZNEJ WIELKOPOLSCE
Według ogólnie przyjętej choć dość dyskusyjnej teorii, Kalisz liczy sobie 1800 lat. W źródłach pisanych gród kaliski pojawił się jednak dopiero na początku XII w., ale za to wkrótce wyrósł na jeden z czołowych grodów średniowiecznej Wielkopolski.
Nazwa „Kalisia” pojawiła się w dziele greckiego uczonego działającego w Egipcie, Klaudiusza Ptolemeusza (ok. 100 – ok. 168), ale wielu naukowców uważa, że Grek obdarzył tym mianem inną miejscowość, leżącą poza granicami dzisiejszej Polski. Kiedyś szczegółowo pochylę się nad tym fascynującym zagadnieniem, ale dzisiejszy tekst poświęcony będzie roli, jaką Kalisz odegrał w dziejach średniowiecznej Wielkopolski.
Gród na Zawodziu
Wyniki badań archeologicznych wskazują na to, że pomiędzy X a XIII wiekiem na terenie współczesnego Kalisza istniało kilka grodów, ale najważniejszy był zlokalizowany na tzw. Zawodziu. Powstał on na przełomie IX i X wieku w pradolinie Prosny. Gród był wzmocniony wałem drewniano-ziemnym i otoczony fosą. Początkowo liczył sobie ok 2600 m2, ale później był kilkakrotnie powiększany, aż osiągnął powierzchnię 17.500 m2. Z pewnością był to jeden z najważniejszych i najpotężniejszych grodów państwa wczesnopiastowskiego. Na południowym skraju grodu wzniesiono już na początku XI wieku kościół pod wezwaniem św. Wojciecha, wokół którego założono cmentarz użytkowany do początku XIX stulecia. Na terenie osady funkcjonował też targ.
Według ostatnio forsowanej, choć mocno ostatnio kontrowersyjnej tezy, to Kalisz, a nie Gniezno miało być kolebką państwa polskiego. To stąd miała ruszyć ekspansja Polan na Poznań, Gniezno, Ostrów Lednicki itd. Zwolennicy teorii o doniosłej roli Kalisza w X w., posługują się wyłącznie wynikami badań archeologicznych. Jeśli rzeczywiście tak było, to czym wytłumaczyć brak wzmianek źródłowych o Kaliszu dotyczących tego okresu? To w Poznaniu, a nie w Kaliszu powstało palatium książęce i siedziba pierwszego biskupa na ziemiach polskich. To w Gnieźnie, a nie w Kaliszu złożono ciało św. Wojciecha i ustanowiono siedzibę arcybiskupa. Próżno szukać wzmianek o Kalisz w najstarszych polskich rocznikach, żywotach św. Wojciecha, czy u biskupa merseburskiego Thietmara. W każdym razie nic tak nie ożywia nauki, jak nowe, a zwłaszcza kontrowersyjne teorie. Zapewne będziemy świadkami żywiołowych dyskusji pomiędzy badaczami, zwolennikami teorii „gnieźnieńskiej” i „kaliskiej”. Przejdźmy jednak teraz do uchwytnych źródło dziejów średniowiecznego Kalisza.
Kalisz w okresie wczesnopiastowskim i w czasie rozbicia dzielnicowego
Kalisz wszedł w skład plemiennego państwa Polan jeszcze przed chrztem Polski. Zapewne podbili go przodkowie Mieszka I, choć nie wiadomo dokładnie kiedy to nastąpiło. Być miało to miejsce na przełomie IX i X wieku. Kalisz zawdzięczał swoją pozycję strategicznemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych oraz przy przeprawie przez Prosnę. Przez Kalisz przebiegał najkrótszy szlak ze Śląska do Gniezna i Kruszwicy, był więc gród nad Prosną łakomym kąskiem dla Piastów gnieźnieńskich. Mimo tego, w źródłach pisanych Kalisz pojawia się bardzo późno, bo dopiero w 1106 r., w kronice Galla Anonima, przy okazji opisów walki Bolesława Krzywoustego z bratem Zbigniewem o władzę nad krajem po śmierci Władysława Hermana. Kalisz początkowo należał do Zbigniewa, ale w toku walk we wspominanym roku 1106, zajęło go wojsko Bolesława. Po raz kolejny Kalisz został wymieniony w bulli papieża Innocentego II z 1136 r., wystawionej dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Kalisz występuje tam jako jeden z naczelnych grodów kasztelańskich.
Nie wiadomo jakie były losy Kalisza w okresie kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku. Niewykluczone, że gród padł ofiarą wojów księcia czeskiego Brzetysława II. Skoro podczas najazdu Czechów zniszczono Poznań, Gniezno, Ląd i Ostrów Tumski, to pewnie pożoga nie ominęła także Kalisza.
W okresie odbudowy państwa przez Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego, odbudowano też sieć diecezjalną na ziemiach polskich. Miało to nastąpić w 1075 r. podczas pobytu w Polsce legatów papieża Grzegorza VII. Istnieje teoria, że siedzibą diecezji przez jakiś czas miał być także Kalisz. Jej terytorium obejmowało część obszaru diecezji poznańskiej. Informacja o biskupstwie kaliskim pojawiła się w pismach Herborda, jednego z autorów żywota św. Ottona z Bambergu. Według tego autora, diecezja kaliska miała powstać w czasach Bolesława Śmiałego i zostać zlikwidowana ok. 1124 r., po czym jej terytorium włączono w skład archidiecezji gnieźnieńskiej. Wielu badaczy odrzuca jednak tę hipotezę, uznając przekazy Herborda za niezbyt wiarygodne. Niezależnie od tego czy Herbord konfabulował, czy też nie, wymienienie Kalisza wśród siedzib biskupich świadczy o randze tego grodu w tym czasie.
Kalisz siedzibą księstwa
W okresie rozbicia dzielnicowego Kalisz kilkakrotnie stał się stolicą odrębnego księstwa o zmieniających się często granicach. Po raz pierwszy miało to miejsce w latach 1190 – 1194, choć niewykluczone, że odrębne księstwo kaliskie zostało wydzielone z dzielnicy wielkopolskiej już w 1187 r. Rządy w Kaliszu sprawowali wówczas dwaj synowie księcia Mieszka III Starego: Mieszko Młodszy, a po jego śmierci w 1194 r., kolejny syn Mieszka III, Odon Mieszkowic. Ten zmarł w 1194 r. Warto podkreślić, że Mieszko Stary ufundował w Kaliszu w połowie XII wieku kamienną kolegiatę p.w. św. Pawła Apostoła, wystawioną w miejscu starszego, drewnianego kościoła. Kościół ten stał się miejscem wiecznego spoczynku Mieszka Starego i jego dwóch synów: Mieszka Młodszego i Bolesława Mieszkowica.
Ponowie księstwo kaliskie pojawiło się na arenie dziejowej w 1207 r. za panowania Władysława Odonica, które trwało do 1217. Władysław Odonic, tytułujący się zresztą księciem kaliskim, sprawował władzę nie tylko nad Kaliszem i okolicznymi ziemiami, ale także nad Rudą, Przemętem i Śremem. W 1217 r. Kalisz wszedł w skład dzielnicy wielkopolskiej rządzonej przez rywala Władysława Odonica, Władysława Laskonogiego.
W 1234 r. Kalisz został zajęty przez księcia wrocławskiego Henryka Brodatego. Po jego śmierci w 1238 r. syn i następca Brodatego, książę Henryk II Pobożny przekazał Kalisz księżnej Violi – wdowy po księciu opolskim Kazimierzu. Po bitwie z Mongołami pod Legnicą w 1241 r., w której zginął Henryk Pobożny, Kalisz został zajęty przez książąt wielkopolskich: Przemysła I i Bolesława Pobożnego.
Ponownie Kalisz stał się siedzibą odrębnego księstwa w latach 1247 – 1249 r., kiedy to rządy nad nim objął Bolesław Pobożny. Później Kalisz został ponownie włączony do dzielnicy poznańskiej, a Bolesław Pobożny został uwięziony przez brata Przemysła I. Kilka lat później Bolesław Pobożny odzyskał wolność, a Przemysł I wydzielił mu dzielnicę kalisko-gnieźnieńską w 1253 r. Cztery lata później Przemysł I zmarł, a Bolesław został księciem całej Wielkopolski. Taki stan rzecz utrzymał się do śmierci Bolesława w 1278 r., a władzę nad dzielnicą przejął po nim jego bratanek, Przemysł II. Po 1257 r. nigdy już nie doszło do wyodrębnienia się oddzielnego księstwa kaliskiego.
Dzielnica kaliska, jak wykazałem wyżej, nigdy nie miała trwałego charakteru i była wynikiem kompromisów w walce o wadzę nad Wielkopolską. Widocznie jednak wzrosła rola Kalisza, skoro to miasto było jedną z trzech główny siedzib książęcych w Wielkopolsce, po Poznaniu i Gnieźnie. Co jednak ciekawe, pozostałością po odrębnym księstwie kaliskim było wykształcenie się urzędów dworskich powiązanych z Kaliszem, czy też szerzej, z ziemią kalisko-gnieźnieńską. W dokumentach występuje odrębnie hierarchia urzędników poznańskich i kalisko-gnieźnieńskich. Urzędy dworskie stopniowo przekształciły się w ziemskie. Choć formalnie księstwo kaliskie zostało zlikwidowane, to Kalisz pozostał ośrodkiem administracyjnym ziemi kalisko-gnieźnieńskiej, co w przyszłości zaowocowało wykrystalizowaniem się województwa kaliskiego.
Przełomowym wydarzeniem w dziejach trzynastowiecznego Kalisza była jego lokacja na prawie średzkim, który był odmianą prawa magdeburskiego. Niestety, nie zachował się przywilej lokacyjny miasta. Na podstawie przesłanek zawartych w innych dokumentach, uważa się, że musiało to nastąpić pomiędzy rokiem 1253 a 1260. Pośrednio można wskazać na rok 1257 r. W tym roku bowiem założono w Kaliszu klasztor franciszkanów, ufundowany przez księcia Bolesława Pobożnego i jego żonę Jolantę. Zakony żebracze, czyli również franciszkanie, osiedlali się głównie w miastach już lokowanych lub będących w trakcie trwania tego procesu. Kalisz stał się pełnoprawnym miastem w tym samym mniej więcej czasie co Poznań, Kraków, czy Pyzdry. Lokacja dokonała się za sprawą księcia Bolesława Pobożnego. Kalisz był więc miastem książęcym, a później królewskim.
Kalisz w zjednoczonym Królestwie Polskim
Kalisz wyrósł na duży ośrodek handlowy, administracyjny i polityczny. Miasto cieszyło się przychylnością kolejnych książąt wielkopolskich, a później królów Polski, od Bolesława Pobożnego i Przemysła II począwszy. Panujący obdarowywali miasto nowymi przywilejami i potwierdzali już istniejące. Po wybuchu buntu wójta Przemka w Poznaniu w 1314 r. przeciw Władysławowi Łokietkowi, stolica Wielkopolski popadła w niełaskę Łokietka i jego syna Kazimierza Wielkiego. Za to miasta wschodniej Wielkopolski, jak Kalisz, Pyzdry i Słupca, poparły Łokietka, a ten potrafił być wdzięczny. Wyżej wymienione miasta prężnie rozwijały się w XIV wieku, za to Poznań przeżywał stagnację.
Kalisz był miejscem częstych uroczystości kościelnych i zjazdów. W 1283 r. odbyła się tu konsekracja Jakuba Świnki na arcybiskupa gnieźnieńskiego. Kalisz był chętnie odwiedzany przez królów. Kazimierz Wielki był tu dziewięć razy, a Władysław Jagiełło aż dwadzieścia. W 1343 r. miasto było świadkiem ważnego wydarzenia. Król Kazimierz Wielki zawarł tu pokój z zakonem krzyżackim, dzięki czemu zakończył wojnę trwającą od 1327 r. Miasto zresztą było gwarantem wielu umów międzynarodowych, jak wspomniany pokój kaliski, a także pierwszego pokoju toruńskiego z 1411 r., układu w Brześciu z 1418 r., pokoju nad jeziorem Melno z 1422 r. i drugiego pokoju toruńskiego z 1466 r.
Kalisz stał się także ważnym ośrodkiem życia religijnego. Miasto było siedzibą archidiakonatu i kolegiaty kanonickiej, a także kilku klasztorów. Niedaleko Kalisza, w Kościelnej Wsi, już w XII wieku ufundowano klasztor norbertan. Zostali oni przeniesieni w 1193 r. do Wrocławia, a ich siedzibę zajęli benedyktyni. W 1257 r. ufundowano wspomniany już klasztor franciszkanów, a w 1358 r. sprowadzono do miasta zakon Kanoników Regularnych Laterańskich. W 1465 r. prymas Jan Gruszczyński założył w Kaliszu klasztor bernardynów.
Jednym ze sposobów klasyfikacji miast w późnośredniowiecznej Polsce było wyznaczenie liczby pieszych żołnierzy, które dane miasta musiały wystawić na wojnę z Krzyżakami, a konkretnie na wyprawę malborską w 1458 r. Im większe i bogatsze miasto, tym więcej żołnierzy musiało wystawić i wyposażyć. Najwięcej, bo aż 60 wystawiał Poznań. Co ciekawe, następny w kolejce był… Kościan, który zobowiązano do wyposażenia i przekazania pod królewskie rozkazy 40 żołnierzy. Kalisz, który nas w tej chwili najbardziej interesuje, musiał wystawić 30 żołnierzy, tyle samo, co Pyzdry. O historii tego miasta niedawno pisałem. Z tego wynika, że to małe i senne miasteczko było w XV wieku równe Kaliszowi, choć trudno w to dziś uwierzyć. Oba miasta przeżywały w XIV i XV wieku swoje złote lata. Dla porównania, takie miasta jak Gniezno, Inowrocław, Kłodawa, Śrem, Wschowa, Środa i Słupca musiały wystawić po 20 żołnierzy każde, Szamotuły 12, Dolsk, Krobia, Wałcz i Wronki wystawiały 10 żołnierzy, a Śmigiel 7. Kórnik, Krotoszyn i Mogilno wystawiali zaś tylko 2 żołnierzy. Kalisz więc znajdował się w czołówce miast wielkopolskich, ustępując jedynie Poznaniowi i Kościanowi, ale pozostawiając w tyle Gniezno, Inowrocław i Szamotuły.
Kalisz, choć przegrał rywalizację z Poznaniem o miano stolicy Wielkopolski, to nie ulega wątpliwości, że należał do najważniejszych i najpotężniejszych miast regionu. Mieszczanie kaliscy potrafili wykorzystać dobrą koniunkturę polityczną do podniesienia znaczenia swojego miasta. Kwestią dyskusyjną jest natomiast uznawanie Kalisza za najstarsze miasto w Polsce i jego rola w państwie wczesnopiastowskim.
Bibliografia:
Dzieje Kalisza, praca zbiorowa pod redakcją Władysława Rusińskiego, Poznań 1977.
Z. Kaczmarczyk, Rola dziejowa Kalisza w wiekach średnich, „Przegląd Zachodni”, nr 9-10, 1951.
H. Samsonowicz, Liczba i wielkość miast późnego średniowiecza, „Kwartalnik Historyczny”, R.86, nr 4 (1976).
Zdjęcia:
1. Kalisz - rezerwat archeologiczny na Zawodziu, źródło: Czesio99 [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
2. Model kolegiaty p.w. św. Pawła Apostoła na Zawodziu w Kaliszu, źródło: Poznaniak [CC BY-SA 2.5 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5)]
3. Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza, źródło: Fallaner [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
4. Zachowane mury miejskie Kalisz z basztą "Dorotką", źródło: Dawid Galus [CC BY-SA 3.0 pl (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)]
Przeczytaj poprzedni wpis
ŚWIĘTO WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH I DZIEŃ ZADUSZNY W WIELKOPOLSKIEJ TRADYCJI LUDOWEJ
