WIELKOPOLSKA? A CO TO TAKIEGO?
Mapa województwa poznańskiego z 1664 r., źródło: Gerard Coeck (b. 1608) [Public domain], via Wikimedia Commons
Wielkopolska, to prastara polska dzielnica historyczna, stanowiąca kolebkę państwa polskiego, ze stolicą w Poznaniu. Tyle można się dowiedzieć ze szkolnych podręczników. Czy jednak wiadomo, skąd wzięła się jej nazwa i czy można określić jej granice? Na te pytania postaram się dziś odpowiedzieć.
Konia z rzędem temu, kto potrafi wyznaczyć granice Wielkopolski. W ciągu wieków bowiem, często się one zmieniały. Dzisiejsze terytorium województwa wielkopolskiego tylko w części pokrywa się z granicami historycznej Wielkopolski, ale czy da się jednoznacznie i bezdyskusyjnie stwierdzić dokąd sięgała historyczna Wielkopolska? Znacznie łatwiej jest napisać o pochodzeniu nazwy regionu, choć i tu nie brakuje niejasności. Zacznijmy najpierw od tej, z pozoru, prostszej kwestii.
Polonia, Polonia Maior, czy Polonia Magna?
Co ciekawe, nazwa „Wielkopolska”, podobnie zresztą jak „Małopolska”, jest stosunkowo młoda. Znacznie starsze są takie określenia poszczególnych dzielnic Polski, jak Mazowsze, Śląsk, czy Pomorze. Przez wieki, ziemie nad Wartą nazywano Polania lub Polonia. Nazwy te pochodziły od określenia terytorium plemienia Polan, a dopiero później przeniesiono je na całe państwo rządzone przez Piastów. Aż do XIII wieku terminem Polonia określano zarówno cały kraj pozostający pod władzą królów i książąt piastowskich, nawet w okresie rozbicia dzielnicowego, jak i ziemie nad Wartą, z Poznaniem, Gieczem, Gnieznem i Kaliszem. Czasami jednak musiano uściślić o jakie ziemie dokładnie chodzi, widać taka była konieczność. W dokumencie księcia wielkopolskiego Władysława Odonica z 1234 r. pojawiło się już rozróżnienie na Polonię w sensie kraju i Polonię, jako ziemie nad Wartą.
Wszyscy synowie Bolesława Krzywoustego nazywali siebie książętami Polonie, a dopiero w następnym pokoleniu pojawiły się nazwy poszczególnych dzielnic w oficjalnej tytulaturze monarchów (książę Sandomierza, Krakowa, itp.), tylko książęta wielkopolscy konsekwentnie nazywali siebie książętami (dux) Polonie, choć i tu zdarzało im się używać tytułu książąt, Poznania, Kalisza, czy Gniezna. W dokumencie wystawionym przez księcia Bolesława Pobożnego w 1257 r., w chwili gdy ten, po śmierci brata Przemysła I, został księciem całej Wielkopolski, po raz pierwszy pojawiła się nazwa Polonia Maior dla określenia jego władztwa, co można przetłumaczyć jako „Większa Polska”. Równolegle jednak, książę ów nazywany był po staremu, księciem Polski (dux Polonie). W dokumentach bratanka i następcy Bolesława Pobożnego, księcia, a później króla Przemysła II, termin Polonia Maior występuje równolegle z Polonie. Termin Polonia Maior pojawiała się jeszcze w tytulaturze książąt piastowskich walczących o władzę w Wielkopolsce po tragicznej śmierci Przemysła II.
Po zjednoczeniu Polski, nazwa Polonia Maior nie pojawiła się już w tytulaturze królów Polski, gdyż obie ziemie wielkopolskie: poznańska i kalisko-gnieźnieńska, zawierały się w tytule „król Polski” (rex Poloniae). Termin Polonia Maior nie zanikł jednak, a pojawił się w tytule starostów generalnych Wielkopolski. Urząd ten został wprowadzony na początku XIV w. przez króla Czech i Polski Wacława II i przetrwał aż do rozbiorów Polski. Starostwie, wyznaczani przez króla do zarządzania Wielkopolską w jego imieniu, nazywali siebie generalis Poloniae capitaneus lub capitaneus Poloniae Maioris. W drugiej połowie XIV wieku nazwą Polonia Maior, stosowaną wymiennie z Polonia Magna, określano już wyłącznie prowincję nad Wartą. Równocześnie dawne księstwa: krakowskie i sandomierskie, zaczęto określać od początku XV w. nazwą Polonia Minor (Mniejsza Polska, czy raczej Małopolska).
Nazwa Wielkopolska po raz pierwszy pojawiła się w 1449 r. Użył jej Świętosław z Wojcieszyna w polskim tłumaczeniu statutów Kazimierza Wielkiego. Zarysował się jednak problem, gdyż terminem Wielkopolska określano zarówno ziemie dawnych księstw: poznańskiego i kalisko-gnieźnieńskiego, jak i teren całej prowincji wielkopolskiej, obejmującej także województwa: kujawskie, mazowieckie, łęczyckie i sieradzkie, które w dodatku posiadały wspólny sejmik, zbierający się w Kole.
Co jednak dokładnie oznacza przymiotnik Maior? W dosłownym tłumaczeniu z łaciny znaczy to tyle, co „większy”. Wielkopolska nie była jednak największą prowincją Królestwa Polskiego, skąd więc to określenie? Część dwudziestowiecznych historyków skłonna była uznać, że Wielkopolska była niedokładnym tłumaczeniem łacińskiego terminu Polonia Maior. Według zwolenników tej hipotezy, określenie Polonia Maior powinno się tłumaczyć jako Stara Polska lub Starsza Polska. Teoria ta jednak wkrótce upadła. Część językoznawców uznała, że słowo maior oznacza nie tylko większy w znaczeniu rozmiaru, ale także coś dostojnego, starszego rangą i godnością, najważniejszego. W średniowieczu wytyczono w Poznaniu ulicę Wielka, którą poprzedzała brama Wielka (nieistniejąca). W obu przypadkach mamy do czynienia nie z największą arterią w mieście, ale najważniejszą, główną poznańską ulicą. Ołtarz główny w kościele często określano mianem „wielkiego ołtarza”, a „wielki dwór” oznaczał główny ośrodek dóbr ziemskich.
Reasumując więc, w tradycji piastowskiej i w odczuciu całego narodu, Wielkopolska była najważniejszą i najstarszą dzielnicą Polski, która dała początek całemu państwu. Być może możnowładcy wielkopolscy, niezadowoleni z odsunięcia ich od spraw kraju w XIV i XV wieku, podkreślali, że to oni reprezentują główną część Polski i jej kolebkę, stąd upowszechnienie terminu Wielkopolska w późnym średniowieczu.
Granice Wielkopolski
Wyznaczenie granic Wielkopolski, jak już wspomniałem, jest zadaniem karkołomnym. Granice te bowiem zmieniały się i dziś właściwie trudno jednoznacznie stwierdzić, dokąd sięgała tzw. historyczna Wielkopolska.
Najstarsza Wielkopolska pokrywała się z terytorium państwa plemiennym Polan i w tym kształcie weszła w skład państwa polskiego w drugiej połowie X w. Na początku XII w., po podboju Pomorza przez Bolesława Krzywoustego, w skład Wielkopolski weszła Krajna, kraina historyczna stanowiąca terytorium graniczne pomiędzy Wielkopolską a Pomorzem. Granica Wielkopolski sięgała na północ aż do ziemi wałeckiej i myśliborskiej. Później, w okresie rozbicia dzielnicowego, Krajna odpadła od Polski, po czym została zajęta przez Brandenburczyków, a później Krzyżaków. Następnie ziemia ta została przyłączona do Polski przez Władysława Łokietka i stała się częścią województwa kaliskiego, a więc stanowiła część historycznej Wielkopolski. Obecnie większa część Krajny należy do województw: wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego, a gmina Debrzno stanowi część województwa pomorskiego.
Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego, północno-zachodnia część Polski, poza Pomorzem Zachodnim, dostała się Mieszkowi III Staremu, z wyjątkiem ziemi gnieźnieńskiej, która znalazła się w dzielnicy senioralnej. Zachodnia część władztwa Mieszka sięgała po Odrę. Po upadku zasady senioratu na początku XIII wieku, Gniezno stało się na nowo częścią Wielkopolski. W okresie rozbicia dzielnicowego, pomijając czasowy podział Wielkopolski na księstwa: poznańskie i kalisko-gnieźnieńskie, granica regionu ustabilizowała się, choć zdarzały się wojny na południowej granicy krainy z książętami śląskimi (Przemęt, Krzywiń, Kalisz, Ołobok) i konflikty z książętami kujawskimi o ziemię lądzką.
Na zachodzie granice Polski, a więc także Wielkopolski, pokrywały się od połowy XIII w. z ziemiami Nowej Marchii i Brandenburgii. Tu granica najbardziej krwawiła i była stopniowo przesuwana na wschód, na niekorzyść Polski. Było to spowodowane ekspansją Brandenburgii i Krzyżaków. Ostatecznie, rubież zachodnia i północno-zachodnia Wielkopolski ukształtowała się w XVI wieku. W wyniku licznych wojen, Wielkopolska utraciła bezpowrotnie obszary nad dolną Notecią i jej ujściem do Warty wraz z Santokiem i Drezdenkiem. Granica zachodnia ustabilizowała się mniej więcej wzdłuż Drawy na północy oraz od Wielenia, poprzez lasy między dolną Notecią a Wartą, aż do dzisiejszej Skwierzyny i dalej ku południowi, pozostawiając po polskiej stronie Bledzew, Paradyż-Gościkowo, Brójce, Kargowę, Babimost i Ciosaniec. W 1343 r. przyłączono do Polski ziemię wschowską.
Granica południowa opierała się o dolinę Baryczy, dochodząc aż do górnej Prosny. Zaczynała się na południe od Rydzyny i Sarnowy, koło późniejszego Rawicza, pozostawiając po stronie wielkopolskiej Dubin, Jutrosin, Zduny i Sulmierzyce.
Granica wschodnia, oddzielająca Wielkopolskę od ziemi sieradzkiej, pozostawała po stronie wielkopolskiej Staw i Koźminek. Najdalej na wschód, Wielkopolska sięgała do Koła i Grzegorzewa, pozostawiając Kłodawę po stronie łęczyckiej i dochodząc do jeziora Gopło, po czym granica skręcała ku zachodowi, obejmując Kleczew i Kwieciszewo. Granicę pomiędzy Wielkopolską a Kujawami stanowiła górna Noteć. Ziemia nakielska stanowiła wówczas część Wielkopolski. Jak więc widać, Pałuki, kraina historyczna leżącą na pograniczu Wielkopolski i Kujaw, a stanowiąca część dawnej ziemi kaliskiej, należała niegdyś do Wielkopolski. Obecnie część Pałuk należy do województwa wielkopolskiego, a część do kujawsko-pomorskiego. Następnie linia graniczna skręcała ku zachodowi, wzdłuż Kamionki i Dobrzynki, dochodząc do Gwdy. Linię Gwdy opuszczała powyżej Piły, kierując się ku zachodowi, pozostawiając po wielkopolskiej stronie Piłę, Trzciankę i Człopę.
Tak ukształtowane granice przetrwały do rozbiorów. W wyniku rozbiorów Polski, Wielkopolska została przyłączona do Prus. Na mocy kongres wiedeńskiego, wschodnia część Wielkopolski (ziemia kaliska), została przyłączona do Królestwa Polskiego, stanowiącego część Rosji, natomiast reszta Wielkopolski stała się ponownie częścią Prus. Taki stan utrzymał się do odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r.
Jak usiłowałem przedstawić powyżej, nazwa „Wielkopolska” ukształtowała się stosunkowo późno i nie miała ona nic wspólnego z je powierzchnią. Granice regionu zmieniały się, a dziś mówiąc o Wielkopolsce, pamiętajmy, że sięgała ona dalej, niż granice administracyjne województwa wielkopolskiego.
Źródło:
Dzieje Wielkopolski, t. I, do roku 1793, praca zbiorowa pod redakcją J. Topolskiego, Poznań 1969.
Zdjęcia:
1. Pieczęć majestatyczna księcia Mieszka III Starego z inskrypcją "Mesico Dei Gratia Dux Polonie" - ("Mieszko, z bożej łaski książę (Wielko)polski)", źródło: Zygmunt Glogerderivative work: Wieralee [Public domain], via Wikimedia Commons
2. Położenia Wielkopolski (województw: poznańskiego i kaliskiego) z okresu I Rzeczypospolitej, na tle współczesnego podziału administracyjnego, źródło: Poznaniak [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
Przeczytaj poprzedni wpis
10 NIEZWYKŁYCH BUDYNKÓW W POZNANIU
